Zmiany własności nieruchomości w Krakowie związane z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w.

   W 1791 r. Johann Friedrich Zöllner, opisując Kraków, stwierdził, że "w całym mieście jest nie więcej jak 1000–1100 domów, zresztą biorąc pod uwagę obszar, jaki ono zajmuje, liczba ich nie może być wyższa. Tym bardziej uderzające jest, gdy się słyszy, że znajdują się tu 72 kościoły i 30 klasztorów".
  W pierwszej połowie XVIII w. w Krakowie w obrębie murów obronnych własność duchowna obejmowała prawie jedną czwartą nieruchomości. W 1773 r. na terenie aglomeracji krakowskiej, jaką tworzyły miasta Kraków, Kazimierz ze Stradomiem, Kleparz oraz przedmieścia (Garbary, Wesoła) i jurydyki (Biskupie), funkcjonowało 39 klasztorów, a Kraków nazywano „drugim Rzymem”.

  Decyzja papieża Klemensa XIV z lipca 1773 r. o zlikwidowaniu zakonu jezuitów rozpoczęła proces zmniejszania liczby obiektów sakralnych oraz nieruchomości należących do duchowieństwa w Krakowie. Majątek zniesionego zakonu przejęła powołana przez Sejm Rzeczypospolitej Komisja Edukacji Narodowej.
  W 1774 r. kościół św. Barbary został przekazany Kongregacji Kupieckiej, a klasztor przejęli księża mansjonarze kościoła Mariackiego. Od 1780 r. w budynku pojezuickim działał szpital kliniczny Szkoły Głównej Koronnej, pracowały w nim siostry miłosierdzia zwane szarytkami, które opuściły swój klasztor przy ul. św. Jana. (W kwietniu 1784 r. kamienicę przy ul. św. Jana 8, dawniej należącą do szarytek, a od 1783 r. do misjonarzy ze Stradomia, kupiła Urszula Dembińska, starościna wolbromska).
  Szpital w 1788 r. przeniesiono do dawnego klasztoru karmelitów bosych na Wesołej. W 1796 r. zabudowania pojezuickie, jako rekompensatę za klasztor z kościołem św. Jadwigi na Stradomiu, otrzymali bożogrobcy z Miechowa, którzy prowadzili tu szkołę, a kościół użytkowali wspólnie z Kongregacją Kupiecką.(W 1837 r. władze uznały zakon zakon bożogrobców za wygasły i przejęły nieruchomość, w której zakwaterowano wojsko, czyli Milicję Krajową. Od 1843 r. funkcjonowała tutaj bursa akademicka. W 1874 r., po wymarciu bożogrobców, kościół św. Barbary otrzymali w tymczasową administrację jezuici, mający od 1868 r. siedzibę w kolegium na Wesołej (ul. M. Kopernika 26). W 1878 r. jezuici wynajęli część budynku przy Małym Rynku (obecnie ul. Sienna 7) i tu rezydowali; w 1880 r. przenieśli się do kamienicy Mały Rynek 7. W 1908 r. wykupili swoją dawną siedzibę, a w 1910 r. przejęli kościół św. Barbary).
  W 1774 r. w kolegium przy ul. Grodzkiej umieszczono jezuickich księży emerytów, którzy opiekowali się kościołem św. św. Piotra i Pawła. W 1780 r. nieruchomość przejęła Szkoła Główna Koronna – przez trzy lata działało tu seminarium nauczycielskie. W 1786 r. budynek kolegium i kościół przekazano cystersom z Mogiły i do 1796 r. funkcjonowało tu studium generalne. (W 1796 r. władze austriackie przejęły gmach na siedzibę różnych urzędów, potem były tu magazyny wojsk rosyjskich. W latach 1815–1846 urzędował tu Senat Wolnego Miasta Krakowa, potem c.k. Sądy – Krajowy i Apelacyjny. Kościół w latach 1796–1809 był austriackim kościołem garnizonowym, potem cerkwią dla wojsk rosyjskich, a w 1830 r. przeniesiono tu parafię ze zburzonego kościoła Wszystkich Świętych).
 W 1776 r. budynek nowicjatu przy ul. Szczepańskiej przekazano Radzie miasta Krakowa na miejskie koszary dla wojska. (Od 1797 r. stacjonowało w nich wojsko austriackie, przeniesione w początkach XIX w. na Wawel. W 1801 r. zburzony został kościółek św. Macieja, w 1802 kościół św. Szczepana, a około 1809 budynek koszar, czyli jezuickiego nowicjatu – powstał pl. Szczepański).
  Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. przyniósł duże zmiany w uposażeniu krakowskich klasztorów, gdyż nowa granica państwa niejednokrotnie oddzielała część dóbr od klasztoru, do którego należały; układem z 1785 r. Polska i Austria zrzekły się wzajemnie dóbr klasztornych położonych poza granicami. Od 1782 r. administratorem diecezji krakowskiej był bp Michał Jerzy Poniatowski (od 1785 r. prymas Polski), który pod pretekstem zubożenia i braku materialnych podstaw działalności dążył do zredukowania liczby duchowieństwa zakonnego w Krakowie poprzez likwidację klasztorów. W marcu 1786 r. została powołana komisja, której zadaniem było spisanie majątku krakowskich klasztorów, z uwzględnieniem uposażenia pozostającego poza granicami państwa. Na podstawie jej ustaleń Poniatowski ogłaszał likwidację krakowskich klasztorów i sekularyzację ich majątku lub zamykanie nowicjatu w żeńskich klasztorach, co miało doprowadzić w naturalny sposób do ich likwidacji.
  Dekretem z lipca 1783 r. uznano duchaków za niezdolnych do dalszego utrzymywania i prowadzenia szpitala – do ich klasztoru przy kościele Świętego Ducha zostali przeniesieni księża emeryci (od XVII w. mieszkający w szpitalu św. Marcina przy ul. Grodzkiej 59/61), których przełożony kierował obu wspólnotami.
  W 1788 r. został zlikwidowany klasztor duchaków, kościół Świętego Ducha wyłączono z kultu, położnice i podrzutki ze szpitala przeniesiono do szpitala św. Łazarza na Wesołej – poduchacki szpital pełnił funkcję przytułku dla ubogich. W 1791 r. kościół wraz z częścią szpitala został wydzierżawiony przez Radę miasta Krakowa (jako zarządzającą od XVI w. majątkiem szpitala) kanonikowi Wacławowi Sierakowskiemu na manufakturę sukienną. (W 1827 r. zabudowania szpitalne stały się własnością gminy miasta Krakowa. W 1886 r. Rada Miejska zdecydowała o budowie teatru miejskiego na miejscu poduchackiego kompleksu – w 1888 r. zburzono szpital, a w 1892 kościół).
  W marcu 1787 r. zdecydowano o likwidacji dwóch klasztorów dominikanek mieszczących się przy ul. Stolarskiej i przeniesieniu zakonnic do klasztoru na Gródku. Dekretu jednak nie wykonano, gdyż siostry nie mogły się pomieścić w jednym klasztorze, w związku z tym zamknięto nowicjat.
  W sierpniu 1787 r. karmelici bosi przekazali Poniatowskiemu klasztor na Wesołej, tzw. Nowicjat, na siedzibę szpitala generalnego. Zakonnicy przenieśli się do klasztoru przy ul. Senackiej. W utworzonym w dawnych klasztornych zabudowaniach szpitalu św. Łazarza pracowały siostry szarytki, kościół stał się szpitalną kaplicą.
Jesienią 1787 r. karmelitanki bose z klasztoru przy kościele św. Marcina na ul. Grodzkiej zostały przeniesione do klasztoru przy kościele św. Teresy na Wesołej, jako obszerniejszego i wygodniejszego do zamieszkania przez większą liczbę zakonnic (nowicjat został zamknięty). Kosztem zabudowań poklasztornych przy ul. Grodzkiej rozszerzono budynek arsenału.
  W październiku 1787 r. Poniatowski przekazał Radzie miasta Krakowa budynek dawnego kościoła św. Scholastyki i klasztoru benedyktynek staniąteckich z przeznaczeniem na koszary garnizonowe i skład narzędzi przeciwpożarowych. (W opracowaniach pojawia się informacja, że klasztor został zniesiony już w 1782 r., jednak brak potwierdzenia tego faktu w dokumentach. Od połowy XVII w. klasztor był wykorzystywany jedynie jako miejska siedziba ksieni staniąteckiej. Od 1877 r. w przebudowanych budynkach mieści się szkoła).
  We wrześniu 1787 r. zdecydowano o likwidacji klasztoru bernardynek przy kościele św. Agnieszki na Stradomiu, jednak dekret wykonano dopiero w lipcu 1788 r., przenosząc zakonnice do klasztoru przy kościele św. Józefa na ul. Poselskiej, równocześnie zamknięto nowicjat. Opuszczone budynki na Stradomiu sprzedano w czerwcu 1789 r. Aleksandrowi Romiszewskiemu, podkomorzemu królewskiemu.
  Już w maju 1784 r. Poniatowski postanowił utworzyć w Krakowie siedzibę dla kleryków zakonu bazylianów, jednak dopiero w maju 1788 r. zdecydował, że przejmą klasztor bernardynów przy ul. św. Jana, zwany na Żłóbku, z którego zakonnicy zostali przeniesieni do klasztoru na Stradomiu. W lipcu 1789 r. dekretem prymasa zamknięto nowicjaty duchaczek, koletek na Stradomiu i augustianek na Kazimierzu.
  W latach 1796–1809 Kraków znajdował się w granicach monarchii austriackiej. Władze w ramach likwidacji tych instytucji, które nie miały funduszy na prowadzenie działalności, kontynuowały rozpoczęty przez prymasa Poniatowskiego proces zmniejszania liczby krakowskich klasztorów. W 1796 r. zajęto klasztor bożogrobców z kościołem św. Jadwigi na Stradomiu, przenosząc zakonników do pojezuickich zabudowań przy kościele św. Barbary. Zabudowania na Stradomiu w 1798 r. zostały przebudowane na siedzibę austriackiego urzędu celnego.(Od 1846 r. w budynku mieściła się poczta, od 1859 r. komenda wojskowa). Także dawny klasztor bernardynek przy kościele św. Agnieszki na Stradomiu został przeznaczony na magazyny wojskowe, budynek kościoła w 1801 r. sprzedano przedsiębiorcom i adaptowano na magazyny. (Wykupiony z rąk prywatnych i odrestaurowany w XX w. stał się kościołem garnizonowym). Klasztor i kościół trynitarzy na Kazimierzu zajęto na magazyny siana i słomy oraz kwatery dla wojska. Przekazany bazylianom pobernardyński klasztor na ul. św. Jana szybko ulegał zniszczeniu ze względu na niewielką liczbę zakonników, utrzymujących zabudowania do 1802 r., chociaż dekret cesarski z 1797 r. nakazał sprzedaż zrujnowanego kościoła i klasztoru na drodze publicznej licytacji. Budynki dopiero w listopadzie 1801 r. kupił kupiec Maciej Knotz i powstała oberża „Pod królem węgierskim”. (W 1818 r. Knotz dokupił przylegające od tyłu zabudowania przy ul. św. Marka – powstał „Hotel Saski”). Dekretem cesarskim z sierpnia 1797 r. władze austriackie skonfiskowały klasztor karmelitów bosych z kościołem św. Michała przy ul. Senackiej, przenosząc zakonników do klasztoru w Czernej. W zabudowaniach na ul. Senackiej umieszczono więzienie, dla którego kościół stał się więzienną kaplicą. (Kościół zamknięto w latach 1832–1835, zburzono w 1872 r).
  Już w 1796 r. w zabudowaniach poduchackich umieszczono urząd probierczy (w 1827 r. poduchacki szpital stał się własnością gminy miasta Krakowa. W 1886 r. Rada Miejska zdecydowała o budowie teatru miejskiego na miejscu zabudowań poduchackich – w 1888 r. zburzono szpital, a w 1892 kościół).
  W 1802 r. księży emerytów przeniesiono do dawnego klasztoru duchaczek, które decyzją władz z 1801 r. zostały osadzone w klasztorze karmelitów trzewiczkowych przy kościele św. Tomasza na ul. Szpitalnej, z którego zakonnicy przeszli do klasztoru na Piasku. (Opracowania podają, że karmelici opuścili klasztor już w 1787 r. (jednak zakonnicy mieszkali w klasztorze do 1791 r.) oraz że duchaczki zostały przeniesione na ul. Szpitalną już w 1794 r., kiedy władze pruskie zajęły klasztor na szpital wojskowy).
  W 1801 r. należące do augustianów-eremitów klasztor i kościół św. Katarzyny na Kazimierzu władze zajęły na magazyny zboża, siana i słomy, pozwalając zakonnikom mieszkać w niewielkiej części zabudowań i płacąc czynsz za wykorzystywane pomieszczenia. W 1803 r. norbertanki opuściły klasztor i kościół św. Norberta przy ul. Wiślnej, przenosząc się do klasztoru na Zwierzyńcu, a ich zabudowania władze przekazały w 1808 r. parafii greckokatolickiej oraz uniwersyteckiej drukarni akademickiej. Klasztor marków przy ul. św. Marka, zamieszkany przez trzech zakonników, władze przejęły w 1807 r., umieszczając w nim księży emerytów usuniętych z dawnego klasztoru duchaczek. (Księża emeryci uzyskali pełnię praw do budynków w 1817 r.).
  W latach 1810–1815 Kraków znajdował się w granicach Księstwa Warszawskiego. Władze kontynuowały do 1812 r. dzierżawę zabudowań klasztoru augustianów-eremitów na Kazimierzu. W 1812 r. dekretem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta odebrano bonifratrom zniszczony klasztor i kościół św. Urszuli przy ul. św. Jana, przenosząc zakonników do dawnego klasztoru trynitarzy na Kazimierzu, a opuszczone budynki w 1813 r. przeznaczono na sprzedaż w drodze licytacji. (Zabudowania przy ul. św. Jana w 1818 r. kupił kupiec Maciej Knotz i użytkował jako zaplecze oberży „Pod królem węgierskim”, późniejszego „Hotelu Saskiego”).
  Jesienią 1815 r. decyzją trzech mocarstw powołano Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręg. Dwa klasztory dominikanek z ul. Stolarskiej zlikwidowano już w 1812 r., przenosząc zakonnice do klasztoru na Gródku. Budynek dawnego tzw. klasztoru większego kupił na licytacji w 1818 r. Michał Filipowski; dawny tzw. klasztor mniejszy oraz budynek szpitala ubogich wdów nabył wówczas Józef Leszczyński.
  W 1815 r. augustianie-eremici odzyskali klasztor i kościół św. Katarzyny. W 1823 r. planowano sprzedaż budynków klasztornych, lecz wobec ogromnego zniszczenia kościoła (w 1786 r. mury nadwerężyło trzęsienie ziemi) w 1827 r. Senat Wolnego Miasta Krakowa zdecydował o jego zburzeniu. Decyzję anulowano w 1828 r., a w latach 30. XIX w. staraniem komitetu odnowy kościoła rozpoczęto restaurację zabudowań. W 1816 r. dawny klasztor karmelitanek bosych i kościół św. Marcina przy ul. Grodzkiej stały się własnością gminy ewangelickiej. W 1823 r. na licytacji sprzedano małżeństwu Kozłowskim budynek dawnego klasztoru duchaczek. W tym też roku kupiec Józef Derycha na licytacji nabył opuszczony budynek klasztoru koletek na Stradomiu (zakonnice w 1820 r. decyzją Senatu Wolnego Miasta Krakowa przeniesiono do klasztoru bernardynek przy ul. Poselskiej), a następnie odsprzedał małżeństwu Rotarskim.
  Krakowskich klasztorów żeńskich prowadzących pensje dla dziewcząt, tzn. klarysek, prezentek i wizytek, oraz dwóch klasztorów męskich, kapucynów i reformatów, w żaden sposób nie dotknęły zmiany wprowadzone przez prymasa Poniatowskiego, władze austriackie czy w czasach Księstwa Warszawskiego. Niektóre krakowskie klasztory – bernardynów ze Stradomia, bernardynek z ul. Poselskiej, dominikanek z Gródka, karmelitów bosych z ul. Senackiej, karmelitów trzewiczkowych z Piasku, karmelitanek bosych z Wesołej, norbertanek ze Zwierzyńca – musiały przyjąć zakonników i zakonnice ze zlikwidowanych klasztorów z terenu Krakowa.
  Czasem władze austriackie, a potem także Księstwa Warszawskiego, zajmowały jedynie część zabudowań krakowskich zgromadzeń: w klasztorze bernardynów na Stradomiu umieszczono piekarnię dla wojska i skład mąki, u dominikanów na ul. Stolarskiej mieścił się magazyn soli skarbowej, w klasztorze franciszkanów był skład tytoniu i sprzętu wojskowego, na dziedzińcu klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Kazimierzu umieszczono piekarnię wojskową, w klasztorze karmelitów trzewiczkowych na Piasku znajdowała się szkoła niemiecka, potem lazaret i więzienie dla żołnierzy, u misjonarzy na Stradomiu zlokalizowano magazyn wódek skarbowych, u paulinów na Skałce umieszczono lazaret, pralnię lazaretową oraz magazyn słomy i siana, a część kolegium pijarów zajęto na areszt policyjny.
                                                                                                     ***
  Klasztory, nie tylko krakowskie, posiadały w Krakowie (w obrębie murów obronnych) nieruchomości nie będące siedzibą zgromadzenia, lecz stanowiące źródło dochodów jako kamienice czynszowe. Po kasacie zakonu jezuitów nieruchomości nie będące ich siedzibami Komisja Edukacji Narodowej przekazała Akademii Krakowskiej (kamienica przy ul. Szczepańskiej) lub Radzie miasta Krakowa (kamienica przy ul. Szpitalnej), jednak większość została sprzedana osobom prywatnym. Opis do planu Krakowa z 1785 r. wymienia kamienice należące do bonifratrów, dominikanów, duchaków, franciszkanów, karmelitów bosych i prezentek. Wymienia także własności klasztorów pozakrakowskich – cystersów mogilskich, benedyktynów tynieckich, kamedułów bielańskich, cystersów jędrzejowskich, norbertanów hebdowskich. Po zlikwidowaniu w 1788 r. przez prymasa Poniatowskiego krakowskiego klasztoru duchaków trzy należące do nich kamienice stały się własnością Rady miasta Krakowa. Do czasów Wolnego Miasta Krakowa nie zmienił się stan własności dominikanów, franciszkanów i prezentek. Zajmując w 1797 r. klasztor karmelitów bosych na ul. Senackiej, władze przejęły także kamienicę przy ul. Poselskiej. Zniszczona kamienica bonifratrów przy ul. Szewskiej została sprzedana na początku lat 90. XVIII w. W 1787 r. cystersi jędrzejowscy sprzedali kamienicę przy ul. św. Jana Hugonowi Kołłątajowi, a w 1788 r. cystersi mogilscy sprzedali część krakowskich zabudowań małżeństwu Kirchmajerom. Pod koniec XVIII w. krakowskie nieruchomości sprzedali mieszczanom benedyktyni z Tyńca, cystersi ze Szczyrzyca i norbertanie z Hebdowa. Nadal posiadali swe własności przy ul. Gołębiej kameduli bielańscy oraz przy ul. św. Krzyża cystersi mogilscy
                                                                                                   ***
  Zmiany spowodowane pierwszym rozbiorem Polski i kasatą zakonu jezuitów rozpoczęły proces zmieniania Krakowa poprzez likwidację licznych na jego obszarze klasztorów. W ciągu raptem półwiecza uległ ogromnemu przeobrażeniu tworzony przez wieki krajobraz wpisanych w strukturę miasta zgromadzeń zakonnych – przestało istnieć 21 klasztorów: benedyktynek (na ul. św. Marka), bernardynów (na ul. św. Jana), bernardynek na Stradomiu, bonifratrów (na ul. św. Jana), bożogrobców na Stradomiu, dominikanek (dwa przy ul. Stolarskiej), duchaczek (na pl. św. Ducha), duchaków (na pl. św. Ducha), jezuitów (klasztor przy Małym Rynku, nowicjat na pl. Szczepańskim, kolegium przy ul. Grodzkiej), karmelitów trzewiczkowych (na ul. Szpitalnej), karmelitów bosych (na Wesołej oraz przy ul. Senackiej), karmelitanek bosych(na ul. Grodzkiej), koletek na Stradomiu, marków (na ul. św. Marka), norbertanek (na ul. Wiślnej), szarytek (na ul. św. Jana) i trynitarzy na Kazimierzu. Przetrwały te budynki klasztorów, które stały się siedzibą innych zgromadzeń: duchaczki umieszczono w pokarmelickim klasztorze przy kościele św. Tomasza, klasztor marków zajęli księża emeryci, bonifratrzy przejęli klasztor trynitarzy na Kazimierzu. Gmina ewangelicka zajęła pokarmelitański klasztor przy kościele św. Marcina, a dawny klasztor norbertanek przekazano parafii greckokatolickiej.
  W XIX w. jezuici odzyskali klasztor przy kościele św. Barbary. Jezuici na mocy decyzji papieskiej przestali być zakonnikami; bożogrobcy, duchacy, marki i trynitarze ze zlikwidowanych krakowskich klasztorów stopniowo wymarli; pozostałe zgromadzenia skupiły się w jednym klasztorze na terenie miasta lub w okolicy. Bonifratrzy, duchaczki i szarytki uzyskali nowe siedziby na terenie miasta.
  Początkowo zabudowania poklasztorne nie znikały z panoramy miasta. Były zajmowane przez inne zgromadzenia (albo krakowskie, albo nowo przybyłe, jak bazylianie), przekształcano je też na szpitale, koszary, magazyny dla wojska, siedziby urzędów. Często jednak opuszczone niszczały i były sprzedawane na publicznych licytacjach, a następnie przebudowywane, np. na zajazdy lub domy prywatne. W ramach przekształcania Krakowa w nowoczesne miasto zburzono kościół św. Szczepana i pojezuickie zabudowania na obecnym pl. Szczepańskim. Zmiany te nie zawsze były jednak odnotowywane przez urzędników sporządzających spisy krakowskich nieruchomości – często nadal wpisywano znanych od wieków właścicieli. Po latach o dawnych krakowskich klasztorach o średniowiecznym nieraz rodowodzie przypominają nazwy: ul. Koletek czy pl. św. Ducha, jednak częściej możemy o nich jedynie przeczytać w przewodnikach opisujących dzieje zabytkowych krakowskich budynków.

Klasztory istniejące w 1771 r. na terenie miast Krakowa, Kazimierza (ze Stradomiem), Kleparza oraz
przedmieść obecnie w granicach miasta Krakowa, Dzielnica I Stare Miasto.

Kamienice należące w 1773 roku do klasztorów na terenie miasta Krakowa

Tekst pochodzi z półrocznika Hereditas Monasteriorum vol. 5, 2014, s. 27–41, autorka - Kamila FOLLPRECHT