Dzielnica IV - Piasek

Nazwa dzielnicy nie jest pierwotna. W przywileju Kazimierza W. z r. 1358 jest wspomniana «stuba balnearis in Arena». Jak się zdaje, w średnich wiekach na «Piasku» zwało się właściwie miejsce kościoła P. Marji «in Arena» czyli karmelitów i jego sąsiedztwo; przedmieście nazywano inaczej. R. 1574 w ustanowieniu «hetmanów» na kwartały miejskie, w czasie bezkrólewia, Piasek nazywa się: Garbarze. Istniała też forma: Garbary; jeszcze w r. 1783 używano łacińskiej formy tej nazwy: «suburbium Cerdonum, Cerdonia». Jeszcze w XVII wieku wyraz Piasek oznaczał tylko jakąś miejscowość, część tylko przedmieścia. R. 1669 zapisano: «na gruncie na przedmieściu za furtą Świecką, przed Piaskiem nad rzeką Rudawą leżącym». Przedmieście zaludnione przez garbarzy ciągnęło się nad korytem t. zw. Rudawki, która była młynówką dla młyna kamiennego, czyli Górnych młynów, z tyłu za dziś. hotelem Krakowskim i biegła ku południowi. Według Grabowskiego była to od najdawniejszych czasów osada niemiecka. Przedmieście rządziło się na sposób miast. Już w latach 1413, 1414 i nast. miało swój magistrat, a obranych członków zarządu zatwierdzał magistrat krak. Jurysdykcję własną stanowili wójt i ławnicy. Tak też było do ostatnich chwil bytu Polski. W r. 1792 była mowa o zniesieniu jurydyki Garbarze wskutek nowych ustaw. Ostatecznie zniesiona w r. 1801. Ratuszem dawnym jest domek o piętrze, znaczny wysoką facjatą, po lewej ręce idąc do kościoła karmelitów. Dom ten istnieje niezmieniony, tylko przytłumiły go wyższe domy, które niedawno stanęły po jego obu bokach. Do końca blisko XIX w. część ta Krakowa zachowała cechy miasteczka drewnianego.

Fragment mapy katastralnej z połowy XIX w., ukazujący Piasek i Kleparz.
Żółtym kolorem zaznaczono budynki drewniane, czerwonym murowane.

 Ul. Garncarska.
Nazwa jej nowa, z drugiej połowy XIX w. Co do dawniejszej ul. Garncarskiej patrz ul. Krupnicza.

Fragment ulicy.

  Ul. Krupnicza.
 Jeszcze ok. r. 1800 zwała się Garncarską, dopiero później, w XIX w. przezwano ją Krupniczą. Wobec tego zdaje się upadać druga połowa gołosłownego przypuszczenia Grabowskiego: zapisanego gdzieindziej, że r. 1598 ul. Wolską może nazywano Różaną, «albo» Garncarską. Sądzę, że też do ul. Krupniczej należy odnieść zapiskę z r. 1677 «plat. Figulorum, domus... advocati Cerdoniae». Zapewne przy tej ulicy było miejsce zw. Szlak, o którem mówi zapiska z r. 1548 «domuncula Caplaniecz in suburbio extra portam Sutorum inter figulos circa Schlack». Oczywiście do tego Szlaku odnosi się wzmianka z roku 1517  Była również druga ul. Figulorum były i drugie Krupniki  zob. Kleparz,  Do ulicy Krupniczej na Piasku odnieść należy wiadomość, że «r. 1767 pożar zniszczył... Krupniki» . B. 1644 wymieniono Krupniki między jurydykami.

Ulica Krupnicza, lata 70-80. XIX w. W głębi widoczny m.in. budynek młyna.
 Fot. Józef Zajączkowski.

  Ul. Karmelicka.
Pierwotnie w części Szeroka; nazwa obecna z XIX w. Grabowski pisze «ul. Szeroka na Piasku w XVI wieku, prawdopodobnie główna ulica od wałów do kościoła karmelitów». Jeszcze w r. 1836 na Planie upiększenia przedmieść: Piasek, Kleparz, Wesoła, część ul. Karmelickiej od Plantacji do mostku (dziś nieistniejącego na Rudawie nazwano ul. Szeroka, a ciąg jej dalszy ku Zachodowi: ul. Czarna. Atoli na wyd. w tymże roku sztychowanym planie Żebrawskiego wschodnią część tej ulicy nazwano «ul. Garbarską». Co do dwóch innych ulic «Szerokich» zob.  Śródmieście - pl. Dominikański, oraz  Kazimierz.

Widok ul. Karmelickiej

  Ul. Rajska.
 W pierwszej połowie XIX w. nazywano ją ul. Dolną; tak zaznaczona np. na sztych. planie Żebrawskiego z r. 1836.

  Ul. Dolnych młynów.
 Pamiątka to młynów, które tu niegdyś poruszała młynówka Rudawy. R. 1659 nadanie Jana Kazimierza mówi o «molendium novum, Kamienny ac Dolny dictum». Młyn ten był królewski. Od niego rozpoczął się wielki pożar Krakowa w r. 1856.

Fragment ulicy Dolnych Młynów

  Ul. Czarnowiejska.
Stara wioska podmiejska, Czarna wieś, istnieje dotąd na zachód od Krakowa. W związku z nią są Nigri orti wspomniane już w r. 1326 i «duo orti ante civitatem in plat. Nigra» zapisane w r. 1330. Wzmiankę o tych Czarnych ogrodach, Czarnej wsi, Czarnej ulicy, spotykamy potem często w XIV w. Jurydyki król.: Nigra willa i Nigra plathea w r. 1358 zostały ustanowione. W r. 1363 Kazimierz W. sprzedaje m. Krakowowi Czarną wieś i Czarną ulicę. Razem z niemi wymienione Pobrzeże może było w tejże okolicy, lecz potem zatraciła się pamięć o niem. W r. 1631 spotykamy zapiskę o «suburbia civitatis Nigrae Cracoviensis» przyczem osobno wymieniono «fundus Nigrae villae». W r. 1673 «villa Czarnawieś» uchwałą Rady m. Krakowa została przyłączoną do przedmieścia Garbarzy, tak, że odtąd mieszkańcy jej podlegają wójtowi i urzędowi garbarskiemu. Zdaje się wszakże, iż uchwała nie weszła w życie, gdyż jeszcze w r. 1792 była mowa o tern, że jurydyka Czarna wieś wskutek nowych ustaw ma być zniesioną. Śladem częściowo okrojonej Czarnej wsi jest nazwa dzisiejsza ulicy Czarnowiejskiej. Co do Czarnej ulicy zob. ul. Karmelicka.

Fragment ul. Czarnowiejskiej

Fragment ul. Czarnowiejskiej

Ulica Czarnowiejska w rejonie wylotu ul. Urzędniczej.

 Ul. Garbarska.
Jest ona śladem dawnej nazwy przedmieścia Piasek: Garbary; ale nazwa jej nie stara. Jeszcze w r. 1632 zapisano «ul. Tasemberk nazwana, od P. Marji kościoła na Piasku ku Biskupiowi. Na niej domek oo. karmelitów i 7 innych domków». Tegoż roku Jan Tasemberk miał dom przy ul. Czarnej za klasztorem karmelitów na Piasku. Na sztychowanym w r. 1836 planie Żebrawskiego ulica ta nazwana jest «Pańską».

Róg ulic Garbarskiej i Karmelickiej. Zdjęcie z 1914 roku.

Róg ulic Garbarskiej i Karmelickiej. Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
ojców Karmelitów. Zdjęcie z 1934 roku.

Lata 1860-1870 , Ulica Garbarska - gdyby nie kościół Nawiedzenia Najświętszej
 Maryi Panny przy ul. Karmelickiej - zupełnie nie do poznania

Ul. Łobzowska.
Nazwa jej pochodzi z nowszych czasów. O dawniejszych nie marny ścisłych wiadomości. Często tylko opisywano ulicy położenie. Miechowita pisze, że Jan Vels 1498, na gruntach zakupionych na zachód od miasta założył obszerny cmentarz dla parafian ś. Szczepana i wszystkich innych, którzyby tu chcieli być grzebani, i wymurował tam wśród drzew kościół śś. Piotra i Pawła. Do tego dodaje Łuszczkiewicz, że był to pierwszy w Krakowie cmentarz powszechny,  dawniejsze były parafialne i w śródmieściu. Było to zapewne w okolicy dzisiejszego domu i kościoła xx. zmartwychwstańców, ul. Łobzowska nr 10. Grabowski zanotował, zapewne z własnych wspomnień, że r. 1800 rząd austr. zabronił chować umarłych w mieście. Około cmentarzy miejskich (WWświętych, P. Marji) już wtedy obalano mury, chowano zaś na przedmieściach: z parafii WWŚwiętych na cmentarzu ś. Piotra małego na Garbarach, albo śś. Filipa i Jakóba na Kleparzu. R. 1802 jeszcze umarłych nie chowano na cmentarzu ogólnym. R. 1688 znajdujemy zapiskę o plat. Półwsie, świadczącą, że w XVII w. tak nazywano ulicę za ś. Piotrem na Garbarach. Pod r. 1677 czytamy «plat. Piscaria in Media villa, alias na Półwsiu dicta», więc może tu trzeba szukać ulicy Rybackiej. Zdaje się, że ul. Łobzowską przez jaki czas nazywano też ul. ś. Piotra. Tak podpisana jest na sztychowanym planie żebrawskiego z r. 1836. Ok. r. 1842 Grabowski zapisał: «Holandja, domek drewniany z ogrodem, zbudowany na sposób holenderski w ul. ś. Piotra za Górnemi myłnami, po prawej ręce idąc około młyna ku Łobzowu» A może to było przy dzisiejszej ulicy Asnyka.

Nieistniejąca zabudowa ulicy Łobzowskiej lata 1895 - 1905

Ulica Łobzowska, domy o numerach 35 i 37. Widać przepływającą tędy jeszcze Młynówkę Królewską,
1914 r Fot Tadeusz Gutkowski

Fragment ul. Łobzowskiej i kościół Zmartwychwstania Pańskiego

Ul. Asnyka.
 Jeszcze w końcu XIX w. nazywała się Łazienna. W jej okolicy, pomiędzy nią a dzisiejszą Łobzowską było miejsce zw. Wenecja. «Kanonicy later. od Bożego Ciała po spaleniu przez Szwedów młyna Kutlowskiego za furtką ś. Mikołaja wystawili nowy młyn, zwany też Kułlowski, lub Gerlak, dzisiejszy Górny Młyn (pisane po roku 1850) na swoim placu, zwanym Wenecja, na przedmieściu Piasek». Może do tej posiadłości odnosi się zapiska z r. 1433, że Kasper Krugil zapisuje testamentem swej córce Agnieszce, żonie Feliksa Brockener «einen Teil der molen vor dem Schuthore gelegn», a taż przedaje część tę «der obgenannten mole, anders Benische mol genannt» klasztorowi Bożego Ciała. Grabowski, notując tę zapiskę, sądzi, iż odnosi się ona do Młyna dolnego i świadczyć może, iż ten dawniej istniał, niźli podano w Dawnych zabytkach, zarazem dodaje, że jest to młyn Bieniasza, Benassiusa; tudzież, że w r. 1433 tylko złożono przed ławnikami testament Krugila, przedtem spisany. Wspomniany już pod r. 1395 jako «molendium Bensii», to młyn górny pierwotny, który od średnich wieków kilkakrotnie zmieniał nazwę i od r. 1433 należał do klasztoru Bożego Ciała. W r. 1674 zapisano «domów 15 na Wenecyey przy młynie kamiennym oo. od Bożego Ciała». W spisie domów z r. 1682 zapisano «domów 18 in fundo dieto Venetia, penes molendium lapideum conventus ss. Corporis Christi».

Róg ulic Basztowej i Adama Asnyka wówczas ul. Łazienna.
 Widoczny tu XVIII-wieczny dworek wyburzono w 1909 r.

  Ul. Biskupia.
 Nazwa jej jako ulicy jest z nowszych czasów. Na planie kołłątajowskim z r. 1785 ulicą Biskupią nazwano dzisiejszą ulicę Krowoderską. Nazwa jest pamiątką części przedmieścia krak., którą długo zaliczano do Kleparza. Niegdyś był tu grunt z ogrodami, może folwark, stanowiący uposażenie biskupstwa krak. Może pierwotną nazwą miejscowości było: Białawieża, jak wskazywałaby zapiska z r. 1325 «circa valvam seu portam que dicitur Slawkouiensis a dextris exeundo de civitate predicta (Cracoviensi), ex opposito loci illius qui condam dicebatur balaweza, in quo episcopales orti sunt locati». Do niej zapewne odnosi się zapiska z r. 1488 «Des Bischofs gut gelegn kegen Sinte Valentin». Kościół ś. Walentego stał w okolicy dzisiejszej ul. Pędzichów.  W r. 1528 pożar Krakowa zniszczył i Biskupie, które bisk. Tomicki w liście swoim nazywa «vicus  noster». W r. 1540 Acta Vladariatus clavis ćrac. datowane są «in curia antiqua episcopali», z czego wnosimy, że to było na Biskupiem i że tam był stary dwór biskupi. W latach 1542-1543 jest kilka wzmianek o «Antiqua Biskupie», na którem były sadzawki biskupie. Skoro jest mowa o starem, więc musiały być dwie miejscowości tej nazwy, a nowsza, zapewne powstała około tego czasu. Pod r. 1562 i 1578 czytamy wzmianki o «Biskupie vicus» albo «vicus episcopalis», ale także (1578) o «fundus episcopi Crac.». Określenie «vicus» powtarza się jeszcze i w r. 1596, poczem w XVII w. (r. 1680) już mowa jest o «fundus». W Revisio molendinorum z r. 1659 po spustoszeniach wojen szwedzkich zanotowano, że «na Biskupim nowym i starym było (niegdyś) osiadłości 51, teraz jest tylko 5». O urzędzie wójtowskim na Biskupiem spotykamy wiadomości pod r. 1609 i 1659. Była tam w dworze biskupim od pierwszej połowy XVI w. siedziba zarządu dóbr biskupich. W r. 1787 w memorjale podanym Stan. Agustowi  Biskupie na Kleparzu wymieniono pomiędzy jurydykami. R. 1792 jurydykę tę wskutek nowych ustaw miano znieść, ale jeszcze w r. 1794 figuruje «Biskupie do biskupów krak. należące, jurydyka».

  Na widoku Krakowa w dziele Bruina znajduje się niedaleko bramy Sławkowskiej widok znacznego gmachu oznaczonego liczbą 2, a w objaśnieniach czytamy pod tą liczbą: Habitatio episcopi. «Zdaje się było to letnie mieszkanie biskupów krak., które biskup Jan Małachowski, fundując klasztor wizytek zniósł, a miejsce i mury obrócił na klasztor». R. 1575 bisk. krak. Franciszek Krasiński nadał szpitalowi śś. Szymona i Judy dwa na Biskupiem ogrody obok siebie położone: Rzym i Piekło, a nadto Starzyn i Straszowskie.

  Co do miejsc Piekiełko i Wysypka przy klasztorze wizytek, zob. Kleparz,  także  Stradom, ul. Stradomska.

 Nieistniejące budynki przy ul. Biskupiej. Pierzeja północna rok 1893

Wenecja.
 Nie ma nic wspólnego z miejscem tak samo zwanem niegdyś, które znajdowało się również na przedmieściu Garbary czyli Piasek, ale w okolicy Górnych młynów. Była także trzecia jeszcze Wenecja, zob. Nowy Świat, ul. Smoleńsk.

  Ul. Jabłonowskich.
 Spichrz przy domu nr 17, nazywany Wielopole, jest śladem, że tu, zdaje się w końcu XVIII w., była posiadłość Wielopolskich.

Ul. Jabłonowskich widziana od strony Plant.

 

Ulice dziś nieznane, o których na Garbarach czyli na przedmieściu Piasek spotyka się wzmianki w dawnych latach:

1. Ul. Grzebieniarzy. R. 1677 «plat. Pectinariorum», przy której ma stać szpital ś. Szczepana.

 2. Ul. Paśników. R. 1609 Bartł. Płachecki lapicida posiada dom «extra moenia civitatis in plat. Cingulatorum, eundo in Kawiory».

 3. Ul. Różana. R. 1517 «circa piscinas Nyeczicza in plat. Rosarum». R. 1643 «in territorio Cerdonum, seu ut ajunt in plat. Rosarum». Grabowski, notując tę zapiskę, dodaje: ulica ta była za murem miejskim, w pobliżu kośc. ś. Anny, czyli przed kapucynami teraz.

4. Ul. Rybacka. Wspominana bywa na przedmieściu Garbary «plat. Piscaria». Może tę samą zwano «na Półwsiu».

Pałacyk w ogrodzie przy kapucynach. Kościół i klasztor oo. kapucynów stanął w r. 1699 na miejscu zw. Ogrodniki, w pobliżu dawniejszego klasztoru oo. reformatów, który po wojnie szweckiej przeniesiony został na miejsce dzisiejsze. Posiadłość pomiędzy dzisiejszemi ulicami: Podwale, Kapucyńską, Loretańską i Studencką, a nawet rozszerzającą się częściowo do ul. Krupniczej, była niegdyś własnością miejską. R. 1700 czy nieco wcześniej miasto sprzedało ją Wojciechowi Dębińskiemu, chor. zatorsk., który tam pałacyk wystawił. R. 1734 11 stycznia August III, przybywszy do Krakowa na koronację, zamieszkał tutaj. Potem był tu «ogród Frantza, znany pod nazwą ogrodu gener. Wodzickiego. Trzymał go dzierżawą Franc. Geresdorfer, a do r. 1809 schodzili się tu Niemcy na piwo i kręgle». R. 1820 była to własność... Michałowskiej, podkomarzyny krak.. Potem przechodziła w różne ręce. Dziś miejsce cale zabudowane kamienicami, które powstały począwszy od r. 1875.

 Dwór Michała Sedziwoja alchemika, według Grabowskiego był tam, gdzie teraz oo. kapucyni. B. 1614 «domek Drotszmitowej» p. Sędziwój powiada, że go od niej kupił; już wówczas miał on dom obok.

 Kawiory. Do najnowszych czasów nazwa ta oznacza grunt pomiędzy Czarną wsią i Łobzowem a Błoniami, okolicę byłego toru wyścigowego za Parkiem Jordana. A nazwa ta jest przekręconym wyrazem Kirchow, który oznaczał cmentarz żydowski, istniejący tu w średnich wiekach. Kawiory po wszystkie czasy zaliczano do przedmieścia Piasek. Przed cmentarzem, bliżej miasta był młyn, o którym pod r. 1311 czytamy: «dissit der Iuden kyrchow, an der Rudaua by der Mulen». Grabowski zanotował: «Kawiory, suburbium Cerdonum, folwark za przedmieściem Piasek, własność miasta. R. 1400 sepultura Judaeorum, dopóki żydzi zamieszkiwali okolicę ś. Anny».  Zdaje się, że nawet jeszcze w XVI w. cmentarz ten tam się znajdował r. 1517 bowiem zapisano: «in acie circa Szlak eundo ad cimiterium Iudeorum». Późniejsze zapiski o Kawiorach już mówią tylko o istniejących tam ogrodach i domach, zwykle drewnianych. Wzdłuż Kawiorów płynęła Nieciecza, z którą połączone było miejskie prawo do opłaty, zw. Stróża rybna, rybne, piscaria, custodia piscium, Fischerwarte. Z tego powodu i samą Niecieczę zwano czasem «Stróża».  Nadanie króla Aleksandra prawa tego poboru mieszczanom krak. w r. 1506 mówi: «quia aquas fluvii Nyeczyecza ad defensionem et necessitatem communem civitatis Crac. adducere nitantur», lecz może prawo było starsze i tylko odnowione, bo mówi o niem już wilkierz krak. z r. 1364, «Vom Verkauf der Fische an der Stróże», wymieniony w kod. Baltazara Behema, co prawda bez wzmianki o Niecieczy. Grabowski dodaje tu objaśnienie: «Nieciecza jest to rzeczka, oddzielająca się na upuście pod Wolą Just. od rzeczki, idącej na młyny zwierzynieckie, i poprzez Błonia idąca zasilić Rudawę. Niegdyś służyła też do zalewania fos... Teraz bez nazwiska, wpada do Rudawy powyżej «Spalonego mostu». Obecnie fizjognomja tych miejsc zmieniła się do niepoznania przez zasklepienie już w XX wieku koryt Rudawy i Niecieczy. «Spalony most» znajdował się u końca ul. Wolskiej, a przed jej przedłużeniem. Niektórzy mieszczą go przy końcu ul. Zwierzynieckiej.

 W okolicy Stróży rybnej znajdowały się różne urządzenia. R. 1506 wystawił tam Adam Schwartz kosztem miasta Hamernię. R. 1535 wymieniono ją jako stojącą przy Kawiorach  a trzymali ją białoskórnicy. Zwano ją także Valkmole. Z jakiegoś rękopisu z r. 1542 wynotował Grabowski: «Piscina et Hammer in Błonie, super fluvio Nyeczecza, circa novum Rorhaus». Ten Rorhaus, czyli przyrząd wodociągowy w XVI w. często nazywany jest nowy. Istniał on już w r. 1517, lecz potem może go przerabiano, gdyż w r. 1523 jest mowa «o edificatio novi rorhaws».

 Stróżę rybną później stąd przeniesiono w okolicę bliską Wawelu i Grobel  zob Nowy Świat.

 W okolicy zach. końca Błoń dzisiejszych była w roku 1612 posiadłość Na Gramatyce, w zapisce bliżej nie określona. Na planie kolorowanym, będącym kopją jakiegoś starego może z czasu ok. r. 1700  «Gramatykę» zaznaczono na zachód od Kawiorów. Na wielkim planie Krakowa z wsiami podmiejskiemi, będącym kopią z roku 1824  planu z r. 1783, «folwark Gramatyka» umieszczono na północ od Kawiorów, za Czarną wsią, a przed Łobzowem. Miała to być jurydyka, którą rząd austr. zniósł w r. 1801. Gdzieś także koło Błoń, niedaleko Woli, Kawiorów i Łobzowa był ogród, o którym mowa pod r. 1635 w akcie rozgraniczenia posiadłości m. Krakowa i klasztoru zwierzynieckiego: «primum scopulum acialem, circa fluvium Nieciecza, a tergo fundi in quo quondam hortus Chmielowski, postmodum vero Cypsarowski dictus fuerat».