Dzielnica V - Kleparz

 Grunty około kościoła ś. Florjana, istniejącego od końca XII w., należały do opata tynieckiego. R. 1258 nabył je Bolesław Wstydl. i nadał je miastu. R. 1272 w przywileju Bolesława Wstydl. mowa jest o kościele Florjana «in Cracovia». Jeszcze r. 1358 jest mowa o mieszczanach krak. zamieszkałych «ad s. Florianum». Dopiero w r. 1366 na mocy przywileju Kazimierza W. powstaje tu osobne miasto z nazwą Florencya. Nazwa Kleppars pojawia się w r. 1379 i potem, ale początkowo rzadko. W XV w. spotykamy w aktach urzędowych nazwy: civitas Florentinensis, Florentia sine Clepars, Fl. alias Clepars.  Kleparz miał swój urząd miejski. Wzmianki o «communitas clepardiensis», «consules clepardienses», częste w XVI i XVII w. O ratuszu kleparskim są wzmianki od 1593 r. Jurydykę kleparską, jako «alta civitas», istniejącą podobno od roku 1361, postanowiono znieść w r. 1792, a ratusz został sprzedany na zburzenie w r. 1803. Jurydyka zniesiona w r. 1801.

  Część Kleparza stanowiły grunty na Błoniu, leżące w dwóch partjach: jedna była między Pędzichowem i Biskupiem, w sąsiedztwie kościoła ś. Krzyża (słowiańskiego, którego pamiątką dzisiejsza ul. Słowiańska między ul. Długą a Krowoderską. — Kościół ś. Krzyża słowiański założony w r. 1390, zniesiono w r. 1808) , a naprzeciw kościoła ś. Walentego, ciągnęła się ku Krowodrzy i Łobzowowi. Na planie kołłątajowskim z r. 1785 zaznaczono jedną partję między dzisiejszą ul. Pędzichów a półn. połową ul. Długiej, a drugą między końcami dzisiejszych ulic Długiej i Krowoderskiej. Długi czas były tam pastwiska. R. 1551 zapisano, że grunty «na Błoniu».... «planities seu fundus inter Pędzichów et Biskupie, penes eccl. s. Crucis et ex opposito eccl. s. Valentini, extra Cleparz» należą do zakonu szpitalnego ś. Ducha w Krakowie, który je osadza 12-stu kolonistami «ortulani», płacącymi czynsz roczny klasztorowi. W akcie z r. 1617, w którego nagłówku czytamy willa Błonie», zapisano, że «fundus Błonie» został zabudowany w ostatnim czasie. Należy tedy znieść budynki i pastwisko łam przywrócić. W r. 1659 w opisie zniszczeń miasta, stwierdzonych po wojnie szwedzkiej, zapisano «na Błoniu za Kleparzem, na gruncie do szpitala ś. Ducha należącym, bywało osiadłości 89, teraz jest 30». R. 1776 w akcie urzędowym wymieniono Błonie między jurydykami. Mowa jest jeszcze w r. 1794 o Błoniu przy Kleparzu w drukowanym palecie egzek., podpisanym przez komisarza wojsk prusk. Hoyma. Jurydyka została zniesiona w r. 1801. Grabowski kilkakrotnie zanotował ok. połowy XIX w., «Błonie, część Kleparza, miejsce na Kleparzu z kilku domami, teraz Krupniki i Krochmalniki». Do Kleparza niekiedy zaliczano Biskupie — zob.  ul. Biskupia, i Wesołą.

Fragment mapy katastralnej z połowy XIX w., ukazujący Piasek i Kleparz.
Żółtym kolorem zaznaczono budynki drewniane, czerwonym murowane.

Domki podcieniowe z XVIII wieku na Kleparzu. J. Brodowski - rysunek

  Ul. Basztowa.
 W przeważnej części założona w nowszych czasach, razem z założeniem Plantacyj. Część jednak bliższa Rynku kleparskiego istniała podobno już dawniej. Na planie Kleparza z r. 1744 jest zaznaczona część dzisiejszej ul. Basztowej po obu stronach Rondla bramy Florjańskiej i nosi podpis «Podwale».

Ulica Basztowa przy Barbakanie

Ulica Basztowa w 1908 roku.

Widokówka z 1915 roku

  Ul. Długa.
 Pod tą nazwą «od bramy Sławkowskiej, mająca wiele kamienic» wymieniona w spisie domów z r. 1690. Za ul. Długą, między jej końcem a Pędzichowem, w pobliżu dzisiejszego Domu ubogich im. Helclów, było, miejsce jako «Świnia Krzywda» zaznaczone na niektórych planach Krakowa z końca XVIII w.

Budynek przy ul. Długiej w Krakowie w ok. 1910 r.

Fragment ulicy Długiej na zdjęciu z 1914 roku. (Dom nr 20)

  Ul. Pędzichów.
Pędzichów, część Kleparza wspomniana w r. 1535. R. 1678 zapisano grunt Pędzichów ». R. 1776 była tu jurydyka, w r. 1787 wymieniona jako część Kleparza między jurydykami w memorjale podanym Stan. Augustowi. Jurydyka w r. 1801 przez rząd austr. została zniesiona. Jej pamiątką nazwa ulicy.  Tam, gdzie od ul. Długiej odgałęzia się ul. Pędzichów, w miejscu lub w pobliżu domu dziś ul. Pędzichów nr 1 i 3, wznosił się od r. 1447 kościół ś. Walentego ze szpitalem trędowatych; zburzono go w r. 1818.

  Ul. Słowiańska.
Powstała w XIX w.; niekiedy nazywana placem Słowiańskim. Nazwa ta jest pamiątką kościoła ś. Krzyża, założonego w r. 1390 dla benedyktynów obrządku słowiańskiego. W r. 1808 kościół opustoszały został zburzony.

Plac Słowiański w 1926 roku.

  Ul. Szlak.
Nazwa jej jest nie stara; dawniej oznaczano nią dzisiejszą ul. Warszawską. Nazwa ta jest pamiątką gruntu czy folwarku, na którym od XVI wieku wznosił się  «dom», «willa», «pałac» Montelupich na Szlaku (W spolszczeniu zwano ich też Wilczogórskimi, byli to za Batorego założyciele poczty urzędowej). Stamtąd często odbywały się wjazdy i pogrzeby monarchów lub członków ich rodzin, jak w r. 1633 wjazd królewicza Albrychta kardynała, w tymże r. pogrzeb króla Zygmunta III i królowej Konstancji, r. 1649 Władysława IV.  R. 1639 willę Szlak od Montelupich nabyli jezuici na miejsce rekreacji kollegjum krak. R. 1775 po kasacie jezuitów posiadłość nabyło miasto, poczem przez lat 20 trzymał ją za umową emfiteutyczną Badeni, cześnik winnicki.  Potem przechodziła przez różne ręce prywatne, w których i i dziś pozostaje. Jest to pałacyk z dużym ogrodem, leżącym narożnie między ul. Warszawską 12 i ul. Szlak, która to ostatnia zaprojektowana i podpisana tą nazwą występuje na Planie upiększenia przedmieść Piasek, Kleparz, Wesoła z r. 1836. W r. 1797 Szlak (zap. folwark) miał też drugą nazwę: Grzymałów, według słów operatu komisji austr. dla zbadania stosunków majątkowych Krakowa. Była to jurydyka, która w r. 1801 została przez rząd austr. zniesiona. Istniało przez czas pewien drugie miejsce w Krakowie zw. Szlak; zob. Piasek, ul. Krupnicza.

Fragment ulicy Szlak (kamienica nr 31)

  Ul. ś. Filipa.
Według planu z r. 1744 nazywała się wtedy ul. Krowią, wymieniona już w Spisie domów z r. 1690. W pobliżu jej na miejscu dzisiejszego ogrodu misjonarzy stał od XV w. kościół ś. Filipa, zniesiony w r. 1801. Obecny kościół misjonarzy jest z końca XIX w.

  Rynek kleparski.
 W r. 1690 w spisie domów wymieniono «Circulus» z wieloma kamienicami murowanemi i domkami drewnianemi. Ratusz tu stojący miał wszerz łokci 56, wzdłuż łokci 67. Zniknął w r. 1803. Na planie z r. 1744 zaznaczony jest «Ratusz» na środku placyku kwadratowego, zajmującego część placu dziś zwanego Rynek kleparski. Połać zachodnia na tym planie zaznaczona jest jako ulica śś. Filipa i Jakóba.

Targ na Kleparzu. mal. H. Lipiński, 1865 rok

Koński targ na Kleparzu akwarela B. Gąsiorowskiego 1850

Kleparz w 1906 roku

 

  Ul. Warszawska.
W spisie domów z r. 1690 ona to zapewne nazwana jest ulicą ku Promnikowi. W r. 1577 nazwano ul. na Szlaku i stoi przy niej kościół śś. Szymona i Judy, który zbudowany r. 1575, zburzony został w roku 1871, a stał przy ul. dziś Warszawskiej, nr 8. Nazwę «Szlak» nosi ta ulica jeszcze w r. 1744. Na planie Upiększenia miasta z r. 1836 już czytamy tu: ul. Warszawska.

Ulica Warszawska

Cyrusowskie i Sewerynowskie, pomiędzy ulicami: dziś Basztową i Biskupią. R. 1728 nastąpiła intromisja xx. pijarów w posiadanie realności, na mocy przywileju bisk. kr. Szaniawskiego (zm 1732 r.) na gruncie dawniej zwanym Cyrusowskie i Sewerynowskie. Skądinąd wiadomo, że w r. 1604 Jan Cyrus, rajca kr. posiadał dom na Biskupiem. R. 1844 nabył te posiadłości Ant. Wysocki i wystawił tu piękny dom.  Dziś jest tam gmach i ogród Tow. wzaj. ubezpieczeń w Krakowie, które po połowie XIX w. nabyło realność i zabudowało domami, częściowo potem rozprzedanemi w ręce prywatne.

 Piekiełko «miejsce do niedawna znane za klasztorem wizytek, ulubione miejsce kąpieli w korycie Rudawy kobiet i dzieci». Tak zapisał Grabowski. Inne Piekiełko — zob. Stradom, ul. Stradomska.

Wysypka. Nazwa dziś zapomniana; było to miejsce na Kleparzu, za Biskupiem. Jeszcze do XVIII w. mówiono «mieszka na Wysypce». A w innem miejscu tenże autor, pisząc ok. r. 1850, twierdzi: «Jeszcze niedawno słyszałem: na Wysypce, dla oznaczenia miejsca przy kościele pp. wizytek».

 Ogród Zeyfretowski  zob. Wesoła, ul. Kopernika.

Dworek Pernusów. Grabowski zanotował: «W części Kleparza, gdzie ul. Lubicz, dotąd (ok. r. 1850) nosi nazwę dworek Pernusów lub ogród Pernusów. Rodzina to patrycjuszowska krak. R. 1515 Grzegórz Pernus kupiec. R. 1671 król Michał Korybut z żoną tu mieszkali».

Na planie z r. 1744 ogród Pernusowski zaznaczono między dzisiejszemi ulicami Zacisze a Pawią.