WŁADZE MIASTA

Do 1312 roku powoływany był przez księcia do zarządzania sprawami miasta wójt tudzież wybranych kilku rajców i ławników, którzy wykonywali sądownictwo. Godności urzędowe tych zwierzchników były dożywotnie. Niebawem wyłoniły się z władzy rajców i ławników dwa urzędy tj. urząd radziecki i urząd wójtowsko-ławniczy. Po buncie wójta Alberta w 1312 roku mieszczaństwo niemieckie, dotąd jedynie rządzące, straciło swe przemożne znaczenie. wtedy to ustał wolny wybór rajców a ich mianowanie spoczęło w rękach królewskich. Od połowy XIV wieku rajców miejskich wybierał wojewoda na mocy nadanego mu królewskiego przywileju. Stan ten trwał do roku 1677, w którym rada miejska otrzymała od króla Jana III Sobieskiego dawniejsze prawo wolnej elekcyi rajców, kiedy brakującą liczbę trzeba było uzupełnić.

 Urząd radziecki, Rada Miasta

Urząd radziecki, Rada Miejska – składała się początkowo z sześciu, potem z ośmiu, z 24 dożywotnich rajców, a ta cyfra od r. 1656 stała się prawem.

Urząd radziecki zajmował się zapisami zobowiązań dłużniczych, rękojemstwa, sprzedaży i kupna domów i kamienic (domy z kamienia czyli murowane), sprawami opiekuńczemi, przyjmuje zeznania o prawnych następstwach. Przechowywa w depozycie pieniądze i testamenty mieszczan, spisywane w obecności trzech rajców, a po śmierci testatora każe je wpisywać do ksiąg miejskich. Zwykle testamenty rajców i patrycyuszów wpisuje się do ksiąg radzieckich, a testamenty innych mieszczan do ksiąg ławniczych. Urząd radziecki czuwa nad stosunkami handlowymi i rzemieślniczymi, czuwa nad moralnością publiczną. W czynność rady wchodzi zakres policyi miejskiej, cała gospodarka miejska prowadzona na własną rękę we wszystkich szczegółach i cały zarząd skarbowy miasta, jak gospodarcze wydatki na urzędników, służbę i własne budynki, wypłata i ściąganie czynszów, pobieranie miejskich dochodów i ceł własnych i dzierżawionych, lub też ich wypuszczanie w dzierżawę, zwykle rajcom miejskim i bogatym patrycyuszom. Te dzierżawy, również i dzierżawy pól, domów, ogrodów i przedsiębiorstw miejskich, jak cegielni własnej, młynów, kamieniołomów itp. ułatwiały prowadzenie ekonomii miejskiej, a służyły zarazem do wzrostu majątku i za tem idącego znaczenia rajców, ich synów, krewnych i wdów. Było to też jakby wynagrodzenie za pracę rajców oddaną na usługi miasta – a właściwie cichym uprzywilejowaniem patrycyuszów krakowskich.
Słowem atrybucyą rady w ekonomii miejskiej było odbieranie wszelkich dochodów i opędzanie wszelkich wydatków i potrzeb "i cała, samodzielne źródła otwierająca i potrzebom wedle własnego zdania zadość czyniąca finansowa gospodarka miasta".

Miejscem urzędowem rady miejskiej jest ratusz, to główne ognisko do wszystkich spraw ówczesnych miast. Kancelarya miejska była tuz przy boku burmistrza, a w niej zawsze pisarz miejski, urzędnik o wyższem wykształceniu ogólnem i prawniczym, władający językiem polskim, niemieckim i łacińskim. Językiem urzędowym był do końca XVIII wieku łaciński i chociaż zeznania i wszelkie czynności stron przyjmowano w języku polskim lub w niemieckim i w takim zapisywano je do ksiąg miejskich, przecież wszystkie urzędowe klauzule itp. były pisane w języku łacińskim. Księgi miejskie, w które wszystkie sprawy wpisywano, były przechowywane w kancelaryi w okratowanej żelaznej wielkiej klatce, w wieży ratusznej na pierwszym piętrze.

 

Rajcy

Rajcy dzielili się na starych i nowych (nowotnych, siedzących) tych ostatnich wskazywał wojewoda i ci stanowili właściwą radę, gdyż starych powoływano tylko w rzadkich, ważniejszych wypadkach. Między sobą zwali się konfratrami, w aktach konsulami, rajcami, czasem senatorami, po niemiecku ratmanami, lud zwał ich "panami".
Jako kwalifikowani do rady są ludzie dobrzy, przynajmniej 25 lat, a nie nad 90 mający, siedli, dobrej sławy, łakomstwem się brzydzący, nie pijanice, nie dwujęzyczni, nie błaznowie, nie owi, których żony rządzą, nie lichwiarze, nie fałszywi.
Rajcy mieli różne przywileje. Prawo do pewnej ilości soli z Wieliczki i Bochni po niskiej cenie, dostawali pewną część taksy za przyjęcie do obywatelstwa, pewne opłaty od niektórych towarów do miasta wprowadzanych, używali wolności warzenia miodu i wolności podatku od jednego domu. Na Wielkanoc dostawali po kapłonie a na Boże Narodzenie po 13 florenów na strucle i szołdry (szynki). W uroczyste chwile wolno im było raczyć się winem na koszt miejski np. na biesiadach z okazji zwycięstw króla, na weselach i przy podjęciu dygnitarzy.
Obrany rajcą obowiązany był złożyć do kasy miejskiej grzywnę złota i sprawić biesiadę dla rajców, od r. 1673 złożyć, zamiast biesiady, 100 talarów do kasy miejskiej.

Z pośród rajców przeznaczono dwóch na dozorców kościoła N. Panny Maryi (aediles), dwóch na prowizorów szpitali i dwóch na rządców domów i folwarków miejskich (provisores).
Pełna rada nazywała się senatem.

Burmistrz

Na czele rady stał burmistrz (proconsul) , wskazany co roku z pośród rajców przez wojewodę, od r. 1521, kolejno każdy z rajców piastował godność burmistrza przez sześć tygodni, następnie weszło w zwyczaj, co od roku 1677 na prawo zamieniono, że rajcy co roku wybierali z pośród siebie ośmiu burmistrzów, którzy po kolei, każdy przez sześć tygodni urzędowali. Odtąd też zaczęto burmistrza nazywać prezydentem. 
Burmistrz wychodząc na miasto, otoczony był czterema łucznikami, w barwach jednakowych, uzbrojonymi w miecze. Łucznicy stanowili przyboczną straż burmistrza dla podniesienia jego powagi i nie tylko wtenczas gdy szedł przez miasto, lecz także podczas obrad rady. Wtenczas pełnili oni także wszelkie czynności pachołków; zapraszając rajców na sesyę, odprowadzając do domu z ratusza tych rajców, którzy swego pachołka nie mieli itp.

Urząd wójtowsko – ławniczy

  Złożony z wójta i 12 ławników wybieranych przez radę miasta rozstrzygał sprawy sporne.
Wójt był początkowo dziedzicznym, a ponieważ miał prawo pobierania pewnych opłat i taks sądowych, zatem urząd ten przedstawiał wartość majątkową; były więc przypadki wydzierżawiania lub zastawiania wójtostwa. W r. 1475 wykupiła rada miejska ten urząd i odtąd sama wójta wybierała. Wójtem nie mógł być burmistrz, ani żaden rajca.
  Taksy wójta i ławników uregulowano ustawą z r. 1648.
Ławnicy, oprócz taks, mieli wolność warzenia miodu i wolność od kwaterunku wojskowego (1666 r.)

Podwójci

Zwany landwójtem, załatwiał sprawy drobiazgowe niżej 10 grzywień, z pominięciem rozwlekłych formalności zwykłego procesu.

 

Pospólstwo

Formalnie były dwie władze miejskie: urząd radziecki i ławniczy, faktycznie jednak była to jedna i wyłączna władza miejska, bo ławników wybierała rada-miasto a z tych ostatnich wojewoda powoływał na rajców. Rajcy i ławnicy związani więc byli wspólnym interesem; reszta mieszczaństwa – głównie rzemieślnicy – na zarząd i kontrolę miasta miała bardzo ograniczony wpływ, który musiała sobie prawie siłą i skargami do króla utrzymywać w instytucji prawnej, zwanej "pospólstwem" (communitas) lub "czterdziestu mężów" (quadraginta viri). Od początków XVI wieku do "pospólstwa" nie wchodzili wszyscy mieszczanie jak to było jeszcze w XV wieku lecz tylko wszyscy kupcy i starsi cechów, co jednak stanowiło pokaźną liczbę. "Pospólstwo" to nie mogąc właśnie dla wielkiej liczby czynnie w sprawach miejskich działać, wybiera delegacye stałą tak zwanych "czterdziestu mężów" tj. 20 z pośród kupców i 20 z pośród starszych mistrzów cechowych (początkowo było tyko 12 kupców). Rozprawy i uchwały przedkładane przez rajców owym "czterdziestu mężom" odbywały się przy udziale ławników. Był to sejmik mieszczański, a nawet każda z tych grup tj. kupców i rzemieślników odbywała jakby sejmik "ziemski", kiedy z pośród siebie wybierała po 20 mężów, dając im odpowiednie instrukcye, czego domagać się i przeprowadzić mają.