Słownik
Na
tej stronie staram się umieścić słowa, których znaczenie nie
każdemu jest znane a używane były powszechnie w dawnych
wiekach. Nie ma tutaj oczywiście wszystkich słów jakie występują
w moich a raczej dawnych autorów opisach. Jednych sam nie mogłem
znaleźć określeń a inne mogły przemknąć mojej uwadze. Jeżeli
ktoś z czytających znajdzie słowa, których znaczenie należałoby
wpisać do niniejszego słownika proszę o kontakt. W tłumaczeniu
określeń słów korzystałem ze źródeł dostępnych w
internecie.
-
Antwos - naczynie na wodę będące częścią umywalki.
- Astrolabium (astrolabon "chwytający
gwiazdy") – pomiarowy przyrząd astronomiczny używany w
nawigacji do początku XVIII wieku, służący do wyznaczania położenia
ciał niebieskich nad horyzontem, poprzednik sekstantu
-
Borkarne właściwie Borkana - stypendium fundowane przez
księdza Borka
- Brandmur - dawniej: ściana budynku wystająca
ponad dach, ograniczająca rozprzestrzenianie się pożaru;
ogniomur, ściana ogniowa.
-
Cyborium - ażurowa obudowa ołtarza lub innego obiektu w
kościele chrześcijańskim, składająca się zazwyczaj z
czterech kolumn podtrzymujących baldachim w formie kopuły,
ostrosłupa lub innej bardziej złożonej.
-
Dezolacja - zniszczenie, spustoszenie
-
Edyl - w starożytnym Rzymie: urzędnik
sprawujący nadzór nad porządkiem publicznym
- Ekwatoriał - teleskop umieszczony
na urządzeniu umożliwiającym ciągłą obserwację obiektu
astronomicznego, zmieniającego swe położenie wskutek ruchu
dobowego; ekwatorial (dawniej)
-
„Fertrinkelt” (odszkodowanie) to kwota, którą można
wydać na komentarz dla migrującego czeladnika.
- Flamowane znaczy z płomieniami (z niem.
die Flamme)
- Frambuga - wnęka pomiędzy licem ściany
wewnątrz pomieszczenia, a powierzchnią osadzonego okna lub
drzwi. Framuga podokienna - to wnęka pod oknem służąca do
osadzenia grzejnika centralnego ogrzewania.
- Fruktyfikacja - przynoszenie zysku,
dochodu.
- Gurt - łęk sklepienny, inaczej łuk sklepienny
– element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły
lub kamienia, w kształcie łuku. Stosowany w budownictwie
kamiennym i ceglanym od około VIII w. Gurty pojawiły się w
sklepieniu kolebkowym jako tzw. łęki jarzmowe. Dzieliły kolebkę
na pola sklepienne. Wprowadzając rytm działały dekoracyjnie; a
przejmując obciążenia z kolebki – konstrukcyjnie.
- Gruntrys - plan, rysunek konturowy
budowli, domu, rzut poziomy.
- Indermach - tylna część domu,
pomieszczenie w tylnej części domu
- Indygenat - uznanie obcego szlachectwa i
nadanie rodowi szlacheckiemu, wobec którego stosowano indygenat,
przywilejów szlacheckich w państwie uznającym
- Inkastelacja - nadanie budowli, która ze
swojej natury nie jest obiektem obronnym, charakteru obronnego.
Inkastelacja może być pierwotna, gdy charakter obronny nadano
podczas wznoszenia, lub wtórna, gdy budowlę przystosowano to
tego celu później
-
Kanelurowane drzwi - kanelury (żłobki, kanele) – płytkie,
wklęsłe pionowe wyżłobienia
- Kapiasty konimek - budowany w narożniku
pomieszczenia
- Kilsztok, oziębiacz - część aparatu
dystylacyjnego, w którym odbywa się ochładzanie i skraplanie się
par destylowanego płynu w browarach przyrząd do chłodzenia
piwa, chłodnica.
- Kroksztyny - architektoniczny element
podtrzymujący (np. balkon, wykusz, ganek, gzyms), osadzony w ścianie
i wydatnie z niej wystający. Kroksztynem jest również zakończenie
belki stropowej, wystającej przed elewację (lico) budynku. Nazwa
ta jest używana przy przynajmniej dwóch takich elementach;
pojedynczy element nazywany jest wspornikiem. Kroksztyn może mieć
kształt prosto zakończonej belki lub bardziej ozdobny (na przykład
esownicy lub woluty)
-
Lawaterz - naczynie do obmywania rąk
-
Obstarni - postarzały
- Olmaryja - szafa, skrzynia, szkatułka do
przechowywania cennych przedmiotów
- Onery - zobowiązania, obciążenia
- Otaflowanie - pokrycie, obłożenie warstwą
czegoś
-
Pawiment - dawne określenie dekoracyjnej posadzki
spotykanej we wnętrzach zamkowych, pałacowych lub kościelnych,
wykonanej techniką intarsji albo jako mozaika.
- Piec z kafli płytowych - płytki licowe
tworzyły zewnętrzną stronę ściany pieca. Na nich też
umieszczano różnorakie motywy zdobnicze. Dzięki temu piec stał
się znaczącym elementem upiększającym wnętrze (od połowy XV
w.)
- Prebenda - uposażenie duchownych niepołączone
zasadniczo ze sprawowaniem obowiązków duszpasterskich. Osobę
czerpiącą dochody z prebendy zwano prebendarzem lub
prebendariuszem.
- Prywet - wygódka, wychodek, pryweta –
owe dawno wyszłe z użycia synonimy odnosiły się niegdyś do
ustronnego i absolutnie niezbędnego w codziennej ludzkiej
egzystencji miejsca, w którym składało się „ciężary
natury”.
- Roztruchan, roztuchan [tur.] - duży, srebrny
puchar o kształcie zoomorficznym (np. orła, pawia, sowy, lwa),
czasami zdobiony kamieniami szlachetnymi, używany do wznoszenia
toastów i jako ozdoba stołu
- Roztrucharz - handlujący końmi, misiarz.
-
Szafiasty kominek - stawiane w szerokości ściany piec
kaflowy - Do ich budowy wykorzystywano kafle kształtem zbliżone
do naczyń, które szybko oddawały ciepło. Dzięki temu następowało
też szybkie podwyższenie temperatury we wnętrzach (od XIV w)
- Szamua - kolor płowo-żółty.
- Spikanard - olejek nardowy, nard,
szpikanard – olejek eteryczny otrzymywany z korzenia i łodygi
rośliny nardostachys wielkokwiatowy Nardostachys jatamansi, rosnącej
w Himalajach na wysokości 3000-4000 m n.p.m. Wytwarzano go przez
długotrwałe i powolne gotowanie rozdrobnionych fragmentów tej
rośliny w mieszaninie złożonej z wody, wina i oleju oliwkowego.
Ma bardzo intensywny zapach, dla współczesnych ludzi jednak mało
przyjemny.
- Supraporta - (łac. supra portam - nad
drzwiami) – naddźwiernik, dekoracyjne panneau umieszczone nad
drzwiami, ujęte w obramowanie z drewna lub stiuku. Wypełnione
dekoracją w formie fresku, płaskorzeźby, sztukaterii, malatury
itp. Początki stosowania sięgają renesansowego budownictwa pałacowego.
Jako jeden ze szczegółów architektonicznego dekorowania wnętrz
rozpowszechnił się w okresie baroku, rokoka i klasycyzmu.
- Treibhauz - szklarnia
-
Wochlon - w dawnej Polsce tygodniowy zarobek czeladnika;
zależał od charakteru wykonywanej pracy, popytu na siłę roboczą,
sposobu rozliczania się z mistrzem (np. w XVI w. wysokość
wochlonu z wyżywieniem zazwyczaj wahała się od 3 do 8,5 gr).
- Wyderkaffy, wyderki - nazwa pochodzi od
niemieckiego wyrazu Wiederkauf. Kupowanie czynszów czyli dochodów
z nieruchomości w pewnej oznaczonej kwocie. Zakupienie to można
było odkupić za zwrotem sumy szacunkowej. W gruncie rzeczy nie
było to nic innego, jak pobieranie procentu pod formą zakupienia
dochodu, a prawo z r. 1635 postanowiło, aby czynsz roczny od każdego
sta wynosił po zł. 7. Wierzyciel przecież, czyli mniemany
nabywca, nie mógł wypowiadać kapitału, co tylko mógł uczynić
dłużnik, płacący czynsz. To właśnie zastrzeżenie prawa
odkupu zwało się po niemiecku Wiederkauf. Był jeszcze w Polsce
inny rodzaj wyderku, mianowicie sprzedaż dóbr z warunkiem, że
sprzedającemu wolno za zwrotem szacunku odkupić dobra. Był to
rodzaj zastawu.